پیشینه موزه ها و کارکرد های امروزین آن

معرفی و پاسداشت میراث فرهنگی،امروزه یکی از الویت های جوامع انسانی تلقی می شود.در این میانه نهاد موزه ها به دلیل سازماندهی،تنوع و کارکردشان رشته ارزشمندی در این قلمرو تعریف می شوند. در یادداشت سعی ام بر این است تا ضمن مرور بر پیشینه این نهاد انسانی پیشنهاداتی نیز از تجارب موثر درپویایی موزه داری ارایه کنم.

از سال 1977 میلادی هر ساله روز هفدهم ماه می برابر با 28 اردیبهشت ماه شمسی برای گرامی داشت کارکرد موزه ها و آشنا ساختن بیشترمردم و ایجاد ارتباط بیشتر با میراث شان، با عنوان روز جهانی موزه نامگذاری شده است و در این روز موزه ها با برنامه ریزی متفاوت به استقبال مردم می شتابند.

گنجه، متحف،museum,musee* واژه هایی هستند که به نمایشگاه های دایمی آثار و اشیاء که امکان بازدید آن برای همه فراهم است، گفته می شود.
پیشینه پیدایش موزه های امروزین که نقش کلیدی در توسعه و پیشرفت دانش بشری داشته اند به 5 قرن پیش یعنی اواسط قرن شانزدهم میلادی، باز می گردد.آن زمان که شمارگان و تنوع آثار و اشیاء که عمدتا یادگار سفر های اکتشافی جهانگردان به خصوصی ترین شکل ممکن در کنار تخت خواب ها و اندرونی اشراف و جهانگردان قرار داشت و بعد تر ها چنان متنوع و زیاد شد که صاحبان انها به ناچار به اندیشه ساخت گنجه ای برای نگهداری انها افتادند.

صد البته، اروپاییان که امروزه تاریخ هنر و تحولات انسانی را نگاشته اند، ساخت نخستین موزه را به دوران فتوحات اسکندر مقدونی نسبت می دهند.آنان اینگونه روایت می کنند که درست حد فاصل قرن سوم تا یکم پیش از میلاد مسیح،محلی در اسکندریه با تالاری ویژه گفتگو با رواق هایی برای نمایش اثار و ابزار و باغچه ای برای گیاه شناسی و اتاقی برای تشریح آناتومی و یک کتابخانه و محلی برای رصد اجرام آسمانی وجود داشته است.

در میانه قرون وسطی این اعیان و اشراف و اربابان کلیسا ها هستند که گنجینه های با ارزشی از آثار را گردآوری کرده اند.این آثار عمدتا فرش های گرانبها،مجسمه،تابلو های نقاشی و تندیس هایی از عاج بود.
اما دقیقا در قرن هجدهم میلادی است که موزه های امروزین پیدایش وزایش عینی یافتند. د ر دوران نوزایی دانش در اروپا به سبب دگرگونی پیش آمده در جوامع علمی،صاحبان آثار به مجموعه خود صرفا به عنوان سرمایه مالی نگاه نمی کردند بلکه به ارزش هنری و تاریخی آنها نیز پی برده بودند.به همین جهت این آثار را از گنجینه های شخصی خود به درون تالار های عمومی تر منتقل کرده و به نمایش گذاردند.اینگونه بود که دانش روبسوی دمکراتیزه شدن نهاد و این فایده خرد جدید، زاییده عصر روشنگری در اروپاست.از این زمان به بعد ما شاهد گشایش مجموعه های خصوصی در تمام اروپا چون لندن،فلورانس،سن پترزبورگ،مونیخ،وین و پاریس هستیم.در قرن نوزدهم اما اکتشافات باستان شناسان اروپایی در قلمرو خاورمیانه بر غنا و تاسیس موزه های جدید در اروپا افزود.

در ایران اما سابقه موزه داری به شیوه امروزین را باید در تاسیس و راه اندازی موزه ایران باستان از سال 1316 جستجو کرد**.گرچه پیشتر درسال ششصد میلادی در دانشگاه گندی شاپور جای و امکاناتی نظیر آنچه در اسکندریه نقل شده است برای نگهداری و مطالعه آثار و اشیاء فراهم بوده است. نزدیکتر نیز در 1249 هجری شمسی پس از آنی که ناصر الدین شاه از بازدید اروپا به وطن بازگشت به فرمانش در گوشه ای از کاخ گلستان موزه ای با اثار عتیقه برای خویش بپا کرد.البته بعدتر هم مرتضی قلی خان ممتاز الممالک(1295هجری شمسی) در بخش شمالی دارالفنون با بیش از دویست شی باستانی موزه ای برای هنرجویان دایر شد.

در ماموریت موزه ها آورده اند که موزه ها*** چهار وظیفه اصلی گردآوری، نگهداری، نمایش و آموزش میراث انسانی را برای تبیین سیر تحول و تطور آن برعهده دارند.اما امروزه برای موزه ها علاوه بر چهار ماموریت پیش گفته جذب مخاطب و کشف استعداد های نوین از طریق تبادل تجارب و گفتگو را نیز افزوده اند.براین مبنا موزه هایی پویا و زنده تلقی می شوند که در جذب بازدید کنندگان و ایجاد موقعیت مناسب که موجب بروز خلاقیت هایی در زمینه ارزش نهادن بر میراث شان با توسل به پژوهش های نوین از حیث ابزارهای جدید و زاویه نگاه(پارادایم) تازه موجب کشف استعداد های خلاق باشند.

برهمین اساس است که موزه های امروزین با بکارگیری شیوه های نوین نمایش و عرضه آثار با بهره گیری از نور صدا و تصویر می کوشند تا بگونه ای بازدید کننده را درگیر و تجربه بازدید از موزه را جذاب و دل انگیز سازند.

این گزاره درست است که موزه ها هنگامی ارزشمندند که دارای مجموعه ای غنی از آثار باشند و در این شرایط نخستین الویت کاری موزه داران، حفاظت از این گنجینه است.اما آنچه که درست تر بنظر می رسد و بسان تقدم و تاخر رتبی**** است، ارزش دادن به این مواریث است.ارزشی که از مسیرپژوهش،نقد و ایجاد فضا و جریان گفتگوی مداوم و نوبه نو فراهم می آید*****.برهمین اساس برگزاری نمایشگاه های موضوعی – ادواری، انجام پژوهش های مدام درمواریث و نیز برپایی نشست های تبادل تجربیات و انتقال این دستآورد ها با ابزار های مختلف چون مجله،فیلم،کتاب،پایگاه اینترنتی،ساما نه های چند رسانه ای و کوشش برای جریان سازی فرهنگی مداوم از طریق برپایی آیین های نکوداشت و گرامی داشت بزرگان مرتبط با قلمرو فعالیت موزه و راه اندازی و استمرار جشنواره ها و سمپوزیوم های هنری-علمی می تواند در زنده بودن موزه ها موثر باشد. اینگونه است که با بکارگیری این شیوه های پیش گفته موزه ها از انبارهای نگهداری عتیقه ها ممتاز می شوند.

پی نوشت:

*معبد خدایان شعر و موسیقی که بر فرازتپه ای در اتن قرار داشت.

** درست چند ما بعد نیز حاج حسین ملک نخستین موزه خصوصی به شیوه امروزین را در خانه خود در بازار بین الحرمین باآثاری از هنر اسلامی،سکه و تمبر، تاسیس و وقف عام کرد و برای پیشگیری از تطاول ان توسط ارباب قدرت به آستان مقدس رضوی سپردش.
***موزه ها را به هنری،تاریخی،قوم شناسی،ابزارو ماشین الات،سکه،کتاب ،اسنادو دستنوشت طبقه بندی می کنند.
****همانند انگشتی که در آن انگشتری است و با هر حرکت انگشت، انگشتر هم حرکت می کند و جدای از او نیست و نمی توان گفت کدامیک زودتر حرکت می کند .گرچه وجود انگشت بر انگشتر تقدم زمانی دارد اما هنگام حرکت هر دو همزمان و به یک اندازه حرکت می کنند.

*****نگاه کنیم به تعداد پر حجم مقاله و نقد نوشته شده برای تابلو نقاشی های اروپایی چون مونالیزا که هم چنان ادامه دارد.

منتشره در روزنامه شرق - ۲۷ اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰